فوزیه(Fawzia Fuad)

فوزیه (به عربی: فوزیة بنت فؤاد الأول؛ ۱۴ آبان ۱۳۰۰ – ۱۱ تیر ۱۳۹۲) که با نام فوزیه پهلوی نیز شناخته می‌شد، شاهدخت مصر، دختر پادشاه مصر فؤاد یکم و ملکه مصر نازلی صبری، خواهر فاروق یکم پادشاه ماقبل آخر مصر، ملکهٔ ایران و نخستین همسر محمدرضا پهلوی بود. وی در دوران پادشاهی پهلوی با عناوین سلطنتی علیاحضرت ملکه فوزیه پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۲۷) و والاحضرت شاه‌دُخت فوزیه (۱۳۱۷–۱۳۲۰ و ۱۳۲۷-۱۳۵۷) خطاب می‌شد. وی به عنوان خواهر ملک فاروق و همسر محمدرضاشاه، از اعضای ارشدِ خانواده‌های سلطنتی ایران و مصر بود. فوزیه در مطبوعات و رسانه‌ها به عنوان ملکه غمگین مشهور بود.

تبار و تولد

فوزیه در ۵ نوامبر ۱۹۲۱ در کاخ راس التین در اسکندریه چشم به جهان گشود. وی بزرگ‌ترین دختر ملک فؤاد یکم و همسر دومش نازلی صبری بود. فوزیه شهروند مصر ولی از تبار چرکسی، آلبانیایی و فرانسوی بود. او از دودمان پادشاهی محمدعلی پاشا بود. خاندان محمدعلی از تبار آلبانیایی بودند که در زمان فرمان‌روایی عثمانیها در مصر به مدارج بالا رسیدند.پرنسس فوزیه تحصیل کرده سوئیس بود و به زبانهای انگلیسی و فرانسه علاوه بر عربی مسلط بود. او از نظر زیبایی اغلب با ستاره‌هایی مثل ویوین لی و هدی لامار مقایسه می‌شد. در همان سالها که فوزیه ملکه ایران بود، مجله آمریکایی تایم فوزیه را زیباترین زن جهان نامید.

ازدواج فوزیه و محمدرضا پهلوی

ازدواج او با محمدرضا به هنگام ولیعهدی او در تاریخ ۱۵ مارس ۱۹۳۹ (۲۴ اسفند ۱۳۱۷) که سالروز تولد رضاشاه نیز بود، در قاهره انجام گرفت. گفته می‌شود که این ازدواج را مصطفی کمال آتاترک به رضاشاه پیشنهاد کرده است. پس از برگشت از ماه عسل، مراسم ازدواج در تهران نیز تکرار شد. این ازدواج در ابتدا مغایر اصل ۳۷ قانون اساسی مشروطه بود که بر طبق آن، ملکهٔ ایران باید ایرانی‌الاصل باشد. به همین دلیل، مجلس ایران قانونی را از تصویب گذراند که فوزیه را «ایرانی‌الاصل» اعلام می‌کرد.

مراسم ازدواج در مصر با حضور خانواده سلطنتی در قصر قبه برگزار شد و در تهران با حضور رضاشاه و ملکه نازلی مادر عروس در محل سفارت مصر مراسم دیگری برگزار شده و همچنین جشن بزرگی با حضور فرستادگان کشورهای خارجی برپا شد.

فوزیه در دوران ولیعهدی محمدرضا پهلوی به مدت یک سال همراه با همسرش در کاخ مرمر تهران اقامت داشتند. دو سال بعد محمدرضا جانشین پدرش رضاشاه شد. فوزیه از سال ۱۹۳۹ تا سال ۱۹۴۱، شاهدخت سلطنتی ایران بود که پس از به سلطنت رسیدن شوهرش محمدرضا پهلوی، ملکه ایران شد. وی تنها ملکه از دودمان پهلوی بود که این لقب را به عنوان همسر ولیعهد دارا بود. پس از سال ۱۳۲۳، روابط سرد میان این زوج به سرعت رو به تیرگی نهاد. حاصل ازدواج محمدرضا با فوزیه دختری به اسم شهناز بود که در سال ۱۳۱۹ متولد شد. ملکه فوزیه، ایران را در خرداد ۱۳۲۴ ترک کرد و همان سال تصمیم خود مبنی بر درخواست طلاق را به اطلاع دربار رساند. محمدرضاشاه تمام تلاش خود را برای بازگرداندن ملکه فوزیه به ایران انجام داد، از جمله اینکه در نامه‌ای که به ملکه نوشته بود تعهد کرد که در صورت بازگشت ملکه فوزیه و با درخواست او، مادرش تاج‌الملوک آیرملو و خواهرش اشرف پهلوی را از ایران خارج خواهد کرد اما فوزیه همچنان راضی به برگشت نشد. پس از ۳ سال و نیم که تمام تلاش های شاه برای بازگرداندن ملکه، با شکست مواجه شد، در نهایت در آبان ماه ۱۳۲۷ ثبت رسمی طلاق در ایران و مصر انجام شد.

ملکهٔ ایران

فوزیه زمانی که به ایران آمد و عضوی از خانواده سلطنتی ایران شد، پس از مدت کوتاهی فعالیت‌های اجتماعی خود را آغاز کرد، اما این فعالیت‌ها بخاطر همزمان شدن با آغاز جنگ جهانی دوم تحت پوشش وسیع رسانه‌ها قرار نگرفت. از فعالیت‌های اجتماعی فوزیه می‌توان به ایجاد بنیاد خیریه فوزیه پهلوی، ریاست جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران (صلیب سرخ ایران)، بنیانگذاری انجمن حمایت از کودکان، بنیانگذاری بنگاه حمایت مادران و نوزادان، حمایت از تحصیل بانوان و تأسیس و فعالیت مدارس دخترانه و حمایت از هنر و صنایع دستی ایران اشاره کرد. وی مورد اعتماد و علاقه شدید پدرشوهرش، رضاشاه پهلوی بود. به طوری که اغلب به درخواست رضاشاه در مذاکرات خصوصی و مهم سیاسی به عنوان مترجم حاضر میشد. رضاشاه بدون وی سر میز غذا حاضر نمیشد و علاقه داشت تا فوزیه در جریان امور سیاسی و حکومتی کشور قرار گیرد. او از فوزیه میخواست تا لطیفه هایی که در مجله های فرانسوی و انگلیسی خوانده را برای او تعریف کند و با شنیدن لطیفه ها خنده بسیار میکرد.

دومین ازدواج

بعد از آن فوزیه در ۲۸ مارس ۱۹۴۹ با سرهنگ اسماعیل حسین شیرین‌بک وزیر دفاع و فرمانده نیروی دریایی سابق مصر و از بستگان خود در قاهره ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دو فرزند به نام‌های نادیا و حسین بود. با کودتای ضد سلطنتی ۱۹۵۲ در مصر، عنوان شاهزادگی از فوزیه گرفته و ثروتش نیز مصادره شد اما او همچنان در میان مردم با عنوان احترام‌آمیز شاهدخت فوزیه خوانده می‌شد. او پس از آن حاضر به ترک کشورش نشد و به همراه همسرش در اسکندریه زندگی می‌کرد. فوزیه هیچ‌گاه در مورد دوران ملکه بودنش مصاحبه‌ای نکرد و خاطراتش را منتشر نکرد.

مرگ

سرانجام فوزیه در ۱۱ تیر ۱۳۹۲ در سن ۹۱ سالگی بر اثر کهولت سن در اسکندریه مصر درگذشت و در شهر قاهره به خاک سپرده شد. او مسن‌ترین عضو خاندان محمدعلی پاشا بود که در مصر زندگی می‌کرد.

یادمان‌ها

در شهر تهران یکی از میدان‌های مرکزی شهر به نام وی (میدان فوزیه) نامیده شد که پس از جدایی او از محمدرضاشاه پهلوی به «میدان شهناز» و پس از انقلاب به میدان امام حسین تغییر نام یافت. این میدان در میان مردم همچنان به میدان فوزیه مشهور است.
همچنین بنگاه حمایت از زنان باردار و کودکان (با نام ثانویه بنگاه حمایت مادران و نوزادان) توسط فوزیه در زمان ملکه بودنش بنیان‌گذاری شده‌است.
بنگاه‌های حمایتی و نهادهای خیریه در ایران از آثار ملکه فوزیه است و اولین بنگاه‌ها و نهادهای خیریه در ایران توسط ملکه فوزیه بنیان‌گذاری شده‌است.

در رسانه

تابحال شخصیت فوزیه در آثار سینمایی، تلویزیونی و ادبیاتی متعددی ترسیم یا به آن اشاره شده‌است.

آثار نمایشی

کتاب‌ها

نگارخانه

جستارهای وابسته

• فوزیه و محمدرضا پهلوی

منابع

پیوند به بیرون

• تشییع جنازه فوزیه